1. Położenie na tle głównych jednostek geomorfologicznych południowo-zachodniej Polski
Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie są częścią Przedgórza Sudeckiego i znajdują się w jego środkowej części. Przedgórze Sudeckie jest wydzielane jako makroregion fizycznogeograficzny w obrębie prowincji Sudetów, składający się z siedmiu mezoregionów: Wzgórz Strzegomskich, Równiny Świdnickiej, Masywu Ślęży, Obniżenia Podsudeckiego, Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich, Obniżenia Otmuchowskiego i Przedgórza Paczkowskiego. Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie są największym wśród tych regionów i zajmują powierzchnię 1140 km² (ryc. 1).

Ryc. 1. Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie na tle Przedgórza Sudeckiego. Mezoregiony fizycznogeograficzne: A - Wzgórza Strzegomskie, B - Równina Świdnicka, C - Masyw Ślęży, D - Obniżenie Podsudeckie, E - Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, F - Obniżenie Otmuchowskie, G - Przedgórze Paczkowskie.

Pod względem geomorfologicznym Przedgórze Sudeckie wyróżnia się wyspowym występowaniem elewacji terenu zbudowanych ze skał podłoża krystalicznego o wieku późnoproterozoicznym lub (głównie) paleozoicznym, pomiędzy którymi rozciągają się obszary płaskie lub faliste, podścielone luźnymi skałami (osadami) wieku neogeńskiego i czwartorzędowego, z podłożem krystalicznym zalegającym na głębokości od kilkunastu do ponad 100 m. Taki charakter rzeźby, będący połączeniem czynnika geologicznego (budowy geologicznej) i topograficznego (ukształtowanie terenu), nadaje Przedgórzu Sudeckiemu swoisty charakter i odróżnia go od położonej dalej na północ Niziny Śląskiej, gdzie brak wychodni skał litego podłoża oraz położonych dalej na południe Sudetów, gdzie z kolei utworów neogenu i czwartorzędu jest bardzo niewiele i nie osiągają one dużej miąższości, zwykle do 10 m. Także wysokości bezwzględne przyjmują niejako pośrednie wartości. Kulminacje Przedgórza Sudeckiego wznoszą się na 300-718 m n.p.m., podczas gdy na Nizinie Śląskiej raczej nie przekraczają 200 m n.p.m., a w Sudetach osiągają znacznie wyższe wartości. Granice Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich według podziału autorstwa J. Kondrackiego (2009) są prowadzone następująco. Od strony północnej granicę wyznacza niski i odcinkami niemal całkowicie zatarty próg morfologiczny na linii Jordanów - Łagiewniki - Kondratowice - Biały Kościół - Strzelin - Jegłowa, o przebiegu początkowo północ - południe, a dalej zachód - wschód. Od strony wschodniej jako umowną granicę traktuje się dolinę Krynki, ale niskie Wzgórza Wawrzyszowsko- Szklarskie są położone na wschód od niej. Granicę południową tworzy wyraźny próg morfologiczny na linii Otmuchów - Kamieniec Ząbkowicki, będący równocześnie północnym obramowaniem zapadliskowego Obniżenia Otmuchowskiego. Jej przedłużeniem na zachód jest niskie zbocze doliny Budzówki na odcinku Kamieniec Ząbkowicki - Ząbkowice Śląskie, a dalej południowy skłon Wzgórz Bielawskich. Po stronie południowo-zachodniej Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie dochodzą do progu Sudetów na odcinku Jemna - Bielawa. Granicę zachodnią prowadzi się wzdłuż linii łączącej Bielawę, Dobrocin koło Dzierżoniowa i Jaźwinę (ryc. 1). W obrębie Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich jest wyróżnianych kilkanaście mniejszych jednostek w randze mikroregionów, a podstawą ich wydzielenia są cechy ukształtowania powierzchni. Najogólniej, są to pasma wzniesień, płaskowyże oraz podłużne lub kotlinowate obniżenia. Podział na mikroregiony przedstawia tabela 1. Należy zaznaczyć, że ich granice nie zostały nigdy precyzyjnie wyznaczone, nazewnictwo w różnych źródłach jest różne, a według podziału regionalnego autorstwa J. Kondrackiego (2009) niektóre z tych mikroregionów są częścią Równiny Grodkowskiej, a zatem Niziny Śląskiej, z czym trudno się zgodzić biorąc pod uwagę ukształtowanie rzeźby terenu.

2. Przewodnie cechy ukształtowania terenu
Przedgórze Sudeckie w opracowaniach geografów niemieckich było określane jako "kraina gór wyspowych", co przejęli geografowie polscy i co sugeruje jednorodność rzeźby i niewielkie różnice między mezoregionami wymienionymi w wcześniej. Bliższa analiza rzeźby Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich wskazuje jednak, że nie mają one cech krajobrazu gór wyspowych, aczkolwiek występuje w ich granicach kilka wyróżniających się morfologicznie, pojedynczych wzniesień. Do nich należą m.in. Wapienna Góra (395 m) koło Stolca i Cierniowa Kopa (384 m) koło Bobolic, oba w obrębie Wzgórz Dobrzenieckich. Niemniej przewodni rys nadaje środkowej i wschodniej części regionu obecność równoległych do siebie grzbietów o ogólnym przebiegu północ - południe, sięgających 300-400 m n.p.m. i rozdzielonych dolinami głównych rzek regionu: Ślęzy, Małej Ślęzy, Oławy i Krynki (ryc. 2). Mają one zróżnicowaną długość, od 7 do 25 km oraz różną wyrazistość. Najwyższe wśród nich są położone w zachodniej części regionu Wzgórza Krzyżowe (407 m), niewiele im ustępują wysokością pasma Wzgórz Strzelińskich (Gromnik - 393 m), Szklarskich (Siodlasta - 384 m) i Gumińskich (Gontowa - 377 m).

Ryc. 2. Główne rysy ukształtowania rzeźby Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich i położenie mikroregionów w ich obrębie

W granicach opracowania znajdują się - od zachodu na wschód - następujące pasma wzniesień:
. Wzgórza Szklarskie - stanowią dość krótkie (ok. 6 km długości) pasmo pomiędzy dolinami Szklarki na zachodzie i Ślęzy na wschodzie, z najwyższą kulminacją Siodlastej (384 m) w południowym zakończeniu. Rzeźba południowej części tego pasma została w znacznym stopniu
zmieniona przez odkrywkową eksploatację rud niklu w Szklarach (ryc. 3).
. Wzgórza Dębowe - są dość wyraźnym, zalesionym wałem między dolinami Ślęzy na zachodzie i Żelowickiej Strugi na wschodzie, koło wsi Ruszkowice łączą się z sąsiednim pasmem Wzgórz Dobrzenieckich. W południowej części wznosi się najwyższa Ostra Góra (360 m), w północnej najwyższą kulminacją jest Starzec (345 m). Cechą charakterystyczną jest obecność rozbudowanych sieci wąwozów lessowych w dolnych partiach stoków. Na stokach Wzgórz Dębowych zostało założone arboretum w Wojsławicach koło Niemczy - jedna z głównych atrakcji turystycznych regionu. Długość pasma to około 8 km, przy szerokości do 3 km (ryc. 3).
. Wzgórza Dobrzenieckie - rozciągają się na długości około 13 km pomiędzy dolinami Ślęzy i Żelowickiej Strugi na zachodzie oraz Ślęzy na wschodzie. Najwyższe, odosobnione wzniesienia znajdują się w części południowej (Góra Wapienna - 398 m, Cierniowa Kopa - 384 m), część
północna ma charakter mało wyrazistego grzbietu (Kamieńczyk - 341 m). W północnym zakończeniu pasma, koło miejscowości Żelowice i Kowalskie, znajduje się kilka wystąpień bazaltów (ryc. 3).
. Wzgórza Lipowe - jest to krótkie (ok. 7 km długości), niskie i ogólnie mało wyraziste pasmo pomiędzy dolinami Małej Ślęzy na zachodzie i Oławy na wschodzie. Najwyższą kulminacją jest Kamiennik (312 m), niewiele niższe są bazaltowa Sośnica nad Targowicą (303 m) i Bednarz (301 m).
. Wzgórza Strzelińskie - rozciągają się pomiędzy Ziębicami na południu i Strzelinem na północy, na długości około 17 km, przy zróżnicowanej szerokości 4-8 km (ryc. 4). Od zachodu ogranicza je dolina Oławy, od wschodu - dolina Krynki. Najwyższa jest środkowa część pasma, z Gromnikiem (393 m), Kalinką (389 m) i Nowoleską Kopą (383 m). Od głównego grzbietu o rozciągłości N-S odchodzą grzbiety boczne o różnej długości, zwłaszcza w części północnej. Charakterystycznymi mniejszymi elementami rzeźby są skałki w okolicach Gromnika i rozbudowane systemy wąwozów w pokrywie lessowej na stokach wzniesień, głównie w środkowej części. Liczne są antropogeniczne formy rzeźby - dawne i czynne kamieniołomy.
. Wzgórza Wawrzyszowsko-Szklarskie - w przeciwieństwie do pozostałych pasm nie przekraczają ono wysokości 300 m n.p.m., nie mają też wyraźnych granic morfologicznych, szczególnie od strony wschodniej, gdzie przechodzą w Równinę Grodkowską. W północnej, najniższej części tego pasma znajduje się kilka wzniesień zbudowanych ze skał podłoża: wapieni i kwarcytów.

Ryc. 3. Rzeźba środkowej części Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich. A - hipsometria, B - spadki terenu. 1 - Wzgórza Szklarskie, 2 - Wzgórza Dębowe, 3 - Wzgórza Dobrzenieckie, 4 - wzniesienia okolic Stolca (Góra Wapienna, Cierniowa Kopa)	Ryc. 4. Rzeźba Wzgórz Strzelińskich. A - hipsometria, B - spadki terenu.

Wśród obniżeń terenu rozdzielających poszczególne pasma najwyraźniejsza (najszersza) jest dolina Oławy, w południowej części rozszerzająca się w Kotlinę Henrykowską. Dolina jest płaskodenna, z równiną aluwialną o szerokości do 1,5 km, na zboczach występują grube płaty lessu. Dno doliny znajduje się na wysokości poniżej 200 m n.p.m. Ku zachodowi teren nieco się podnosi, a doliny rzeczne są głębsze. Do głębszych form dolinnych należy dolina Zamecznego Potoku koło Muszkowic, gdzie ustanowiono rezerwat przyrody Muszkowicki Las Bukowy. Na jej zboczach licznie występują formy osuwiskowe. Wyżej scharakteryzowany układ morfologiczny grzbietów i obniżeń zanika na południe od linii Ziębice - Ząbkowice Śl., gdzie rzeźba nabiera cech falistej, głównie bezleśnej wyżyny, z gęstą siecią dolin nieckowatych, a miejscami wąwozów. Odrębność tej części regionu podkreśla także nazwa - Wysoczyzna Ziębicka (ryc. 5). Wysokości sięgają 300-315 m n.p.m. Podobny charakter ma położona dalej na wschód Wysoczyzna Nyska, znajdująca się już w granicach województwa opolskiego. Od południa Wysoczyzna Ziębicka jest obcięta wyraźnym progiem terenowym na linii Kamieniec Ząbkowicki - Chałupki - Otmuchów, natomiast ku zachodowi przechodzi w Obniżenie Ząbkowickie, wypełnione osadami neogenu i czwartorzędu i będące już częścią sąsiedniego mezoregionu - Obniżenia Otmuchowskiego.

Ryc. 5. Rzeźba Wysoczyzny Ziębickiej. A - hipsometria, B - spadki terenu.

3. Rozwój rzeźby
Pochodzenie głównych rysów rzeźby regionu było różnie interpretowane. Przez długi czas uważano, że grzbiety wyodrębniły się w trakcie długotrwałej denudacji miejscowych skał magmowych i metamorficznych i wyznaczają strefy większej odporności podłoża na niszczenie.
W odtwarzaniu pierwotnej rzeźby denudacyjnej istotne znaczenie mają przedczwartorzędowe utwory wieku kenozoicznego. Osiągają one do 50 m grubości i były stwierdzane głównie w obniżeniach terenowych, co zostało zinterpretowane jako dowód większej energii rzeźby w przeszłości i częściowego pogrzebania reliefu, który istniał na przełomie paleogenu i neogenu. O starych, być może nawet paleogeńskich założeniach systemu grzbietów i obniżeń świadczy obecność grubych (nawet > 80 m) pokryw zwietrzelinowych na serpentynitach w okolicach Szklar. Są one zwykle przedstawiane jako efekt wydajnego wietrzenia chemicznego skał zasadowych w warunkach klimatu cieplejszego i bardziej wilgotnego, niż obecnie.
Innym dowodem starego wieku rzeźby Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich jest stanowisko paleontologiczne w dawnym kamieniołomie wapieni w Przewornie (koło nieczynnej stacji kolejowej), gdzie w utworach wypełniających kawerny krasowe stwierdzono występowanie kości zwierząt żyjących we wczesnym i środkowym miocenie (ok. 23-16 mln lat temu). Ich obecność oznacza, że już wówczas musiało istnieć wapienne wzgórze, we wnętrzu którego znajdowały się komory jaskiniowe i szczeliny otwarte ku powierzchni. Skład gatunkowy fauny
mioceńskiej pozwolił także na przybliżoną rekonstrukcję ówczesnych, zmieniających się warunków środowiskowych, od podmokłych lasów subtropikalnych po parkowe zbiorowiska sawannowe ciepłego i sezonowo zmiennego klimatu. Przyczyną po-mioceńskiego zmniejszenia kontrastów rzeźby na Wzgórzach Niemczańsko- Strzelińskich i ich częściowego przykrycia przez młodsze osady było względne wydźwignięcie Sudetów. Spowodowało to ożywienie erozji w obszarze podnoszonym, natomiast niżej położone Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie stały się obszarem dominującej akumulacji. Linijny układ grzbietów i obniżeń jest związany z dominującą rozciągłością północ - południe poszczególnych jednostek geologicznych, szczególnie widoczną w przypadku strefy Niemczy i ich nierównomiernym niszczeniem przez procesy egzogeniczne. Alternatywnym wyjaśnieniem jest interpretacja ciągów wzniesień jako struktur zrębowych, a obniżeń między nimi jako zapadlisk tektonicznych, jednak zasadniczym słabym punktem tej hipotezy jest brak niezależnego potwierdzenia obecności postulowanej sieci uskoków. Nie można jednak wykluczyć złożonej genezy głównych form rzeźby, w powstaniu której zaznaczył się udział procesów zarówno tektonicznych, jak i denudacyjnych. Udział procesów tektonicznych w różnicowaniu rzeźby Przedgórza Sudeckiego jest zresztą bezsporny, a tektoniczne formy rzeźby częściowo wyznaczają wcześniej zarysowane granice morfologiczne Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich. Są one jednak mniej wyraźne niż w wyżej podniesionych Sudetach. Z uskokiem, nazwanym uskokiem Strzelina, jest związana północna krawędź Wzgórz na linii Łagiewniki - Kondratowice - Biały Kościół - Strzelin - Głęboka, będąca równocześnie północną granicą występowania wychodni skał proterozoicznego i paleozoicznego podłoża. Podobną genezę ma południowa krawędź na linii Kamieniec Ząbkowicki - Paczków i dalej na wschód, odzwierciedlająca przebieg strefy uskokowej wyznaczającej ramy rowu tektonicznego Paczkowa - Kędzierzyna. Najbardziej czytelna w krajobrazie jest ona w okolicach Pomianowa Górnego, gdzie skarpa topograficzna sięga 90 m wysokości. Jest prawdopodobne, że niektóre uskoki nie zostały jeszcze rozpoznane, gdyż są ukryte pod pokrywą luźnych osadów neogenu i czwartorzędu.
Ważne wydarzenia dla ukształtowania dzisiejszej rzeźby regionu dokonały się w plejstocenie. Region został dwukrotnie objęty zlodowaceniem skandynawskim - zapewne w trakcie zlodowaceń Sanu i Odry, a ważnym regionalnym stanowiskiem dokumentującym te zdarzenia była cegielna w Albertowie koło Ząbkowic Śląskich, gdzie stwierdzono występowanie trzech poziomów glin lodowcowych jedna na drugiej. Na podstawie dotychczasowych badań można twierdzić, że erozyjna rola lądolodów była niewielka i lokalna, natomiast dominowała depozycja glacjalna, która dodatkowo złagodziła kontrasty wcześniejszej rzeźby. W trakcie ostatniego okresu chłodnego (ok. 115-10 tys. lat temu) odbywała się akumulacja lessu, zwłaszcza na stokach o wystawie wschodniej. Pokrywa lessowa miejscami sięga 10 m grubości, a późniejsze procesy erozyjne, w tym antropogeniczne, doprowadziły do powstania systemów malowniczych wąwozów. Wśród współczesnych procesów rzeźbotwórczych dużą rolę odgrywają procesy erozji powierzchniowej (spłukiwania) i liniowej na stokach użytkowanych rolniczo, w wyniku których powstają pokrywy deluwialne i aluwialne. Lokalnie rzeźba została znacznie zmieniona przez działalność człowieka, głównie przez eksploatację surowców skalnych (okolice Strzelina, Przeworna, Szklar, Górki Sobockiej, Żelowic).

4. Podsumowanie
Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie pod względem geomorfologicznym pewnego rodzaju paradoksem. Z jednej strony cechują się dużym urozmaiceniem rzeźby pod względem genetycznym, wyjątkowym w skali Polski wiekiem głównych rysów rzeźby, a w ich granicach znajdują się elementy rzeźby będące najlepszymi przykładami w południowo-zachodniej Polsce. Do nich można zaliczyć systemy wąwozów drogowych, krajobraz suchych dolin nieckowatych i głęboko zwietrzałe garby wododziałowe. Formy skałkowe Wzgórz Strzelińskich wyróżniają się z kolei na tle Przedgórza Sudeckiego. Z drugiej strony jednak walory rzeźby nie są szczególnie spektakularne pod względem widokowym i oczywiste dla osoby bez specjalistycznego wykształcenia. Dodatkowo większość najbardziej interesujących form (skałki, wąwozy, koryta meandrowe) jest ukryta w lasach i zlokalizowana poza znakowanymi szlakami turystycznymi. Oznacza to, że wykorzystanie potencjału geoturystycznego Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich wymaga równoczesnych działań w dwóch kierunkach: (a) zapewnienia odpowiedniej warstwy informacyjnej i optymalizacji przekazu informacji, ale także (b) fizycznego udostępnienia miejsc, obecnie praktycznie niezagospodarowanych. Wyznaczenie nowych szlaków bądź ścieżek dojściowych, odsłonięcie wybranych elementów rzeźby lub ich oczyszczenie z nalotu roślinnego, uporządkowanie wyrobisk dawnych kamieniołomów, zagospodarowanie punktów widokowych to działania, które należałoby podjąć.

Na podstawie:
Piotr Migoń - Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie - Geomorfologia